Stenogramy w praktyce fonoskopijnej

„Transkrypty” czy „stenogramy”?

W zasadzie zamiast terminu stenogram należałoby użyć słowa transkrypt na określenie efektów procesu spisywania treści wypowiedzi z nagrania. Zgodnie z definicją, stenogram oznacza graficzny, a raczej symboliczny zapis słowa mówionego czyniony według zasad stenografii. Następnie stenogram przekładany jest („transkrybowany”) do postaci tekstowej nazywanej transkryptem. W odróżnieniu od stenogramu, transkrypt – jako forma tekstowa – jest już czytelny dla przeciętnego odbiorcy. W przypadku fonoskopijnych badań odsłuchowych, dochodzi do „przetranskrybowania” słowa mówionego do postaci tekstu z pominięciem etapu stenograficznego/symbolicznego. Tak więc użycie terminu stenogram na określenie fonoskopijnego transkryptu stanowi skrót myślowy, wyrażający przekład słowa mówionego do formy pisemnej. Jako że termin stenogram zdążył już się upowszechnić, to on właśnie będzie dalej używany na określeni efektu prac odsłuchowych. Tak więc ekspert z zakresu fonoskopii wykonuje stenogramy z nagrań dźwiękowych, nie zaś transkrypty.

Spisywanie treści, czy przepisywanie słów i fraz?

Należy tutaj zaznaczyć, iż spisywanie treści na potrzeby wymiaru sprawiedliwości różni się zasadniczo od sporządzania standardowych stenogramów.  W przypadku tych drugich wystarczy  bowiem odtworzyć sens wypowiedzi, bez ich wiernego (dosłownego) zapisywania. Jeśli zaś chodzi o stenogramy w standardzie fonoskopijnym, ekspert zobowiązany jest do wiernego odtworzenia na piśmie możliwie wszystkich wypowiedzi włączając w to wyrażenia gwarowe i regionalne, przejęzyczenia, błędy językowe, wulgaryzmy, zająknięcia, czy niedopowiedzenia. Ważne jest oczywiście, by wśród spisanych wypowiedzi nie było przekłamań, zaś ilość nieodsłuchanych wypowiedzi powinna być minimalna. Fonoskopijne badania odsłuchowe nie ograniczają się bynajmniej do mechanicznego spisywania zasłyszanych wypowiedzi, z pominięciem pozostałych zjawisk akustycznych nie będących mową. Stenogramy wykonane zgodnie z zasadami sztuki fonoskopijnych badań odsłuchowych powinny zawierać:

  • możliwie najwierniej spisane wypowiedzi rozmówców;
  • trafne przypisanie poszczególnych wypowiedzi konkretnym uczestnikom zarejestrowanej rozmowy;
  • spójny opis stanu psychofizycznego poszczególnych uczestników rozmowy;
  • zwięzły, a zarazem precyzyjny opis warunków akustycznych, w których prowadzona była zarejestrowana rozmowa;
  • precyzyjny opis scenerii akustycznej, w której toczyła się zarejestrowana rozmowa. Oznacza to konieczność wychwycenia i właściwego zinterpretowania sekwencji zdarzeń akustycznych towarzyszących prowadzonej rozmowie;
  • opis stanu technicznego analizowanego nagrania pod kątem określenia stopnia trudności prowadzonych prac odsłuchowych. Istotne jest także wyodrębnienie i opisanie zjawisk mogących naruszać spójność oraz integralność badanego nagrania. Dotyczy to w szczególności wykrywania i właściwego interpretowania śladów braku ciągłości zapisu.

„Nietoperze ucho” eksperta – predyspozycje i zdolności do prowadzenia prac odsłuchowych

Przygotowane według wyżej wymienionych zasad i wyśrubowanych kryteriów stenogramy dopiero przedstawiają wartość dowodową w prowadzonych śledztwach, czy postępowaniach sądowych. By sprostać tak wysoko postawionym kryteriom i wymaganiom ze strony wymiaru sprawiedliwości, eksperta z dziedziny fonoskopii winny cechować:

  • wysoka wrażliwość słuchowa na mowę – tzw. słuch fonematyczny (wbrew pozorom, posiadanie tzw. „słuchu muzycznego” nie oznacza predyspozycji do rozumienia mowy w warunkach silnych zakłóceń, czy zniekształceń);
  • zdolność do separowania dźwięków mowy od pozostałych zdarzeń akustycznych;
  • predyspozycje do rozpoznawania rozmówców zarówno w oparciu o kontekst sytuacyjny, w którym występują poszczególne wypowiedzi, jak i na podstawie akustycznych cech mowy (fonetycznych – artykułowanie poszczególnych głosek, prozodycznych – kształtowanie konturów intonacyjnych fraz i wypowiedzi, sposób akcentowania sylab, formowanie rytmu wypowiedzi i wreszcie cechy fonacyjne głosu – ocena tzw. tembru głosu);
  • zdolność zapamiętywania i sprawnego kojarzenia informacji pozyskanych w wyniku prowadzonych badań odsłuchowych.

Odsłuch nagrania i spisanie treści rozmów to nie wszystko

Ponadto proces spisywania treści rozmów w standardzie fonoskopijnym skupia w sobie pozostałe aspekty badań fonoskopijnych, do których należą w szczególności:

  • badania identyfikacyjne mówców w obrębie analizowanego nagrania. Nader często zdarza się bowiem, iż w rozmowie udział bierze wiele osób (i nie koniecznie jest to para kobieta – mężczyzna). W takiej sytuacji przypisanie danej wypowiedzi poszczególnym mówcom przestaje być trywialne. Dzieje się tak, gdy w rozmowie udział bierze grupa osób tej samej płci, w podobnym wieku, o podobnym pochodzeniu. W skrajnym przypadku rozmowa prowadzona jest przez jednopłciowe rodzeństwo, czy kuzynostwo (rozmówcy blisko spokrewnieni). I w sytuacji ekstremalnej – rozmówcami mogą być bliźnięta. W takich przypadkach dopiero stworzenie profili identyfikacyjnych poszczególnych mówców i poddanie tychże szczegółowym analizom jakościowym oraz ilościowym pozwala na właściwe przyporządkowanie poszczególnych wypowiedzi właściwym mówcom). W tym miejscu należy zadać kłam opinii niektórych ekspertów [1], którzy twierdzą, że do identyfikacji mówców w obrębie nagrania wystarczy metoda „na ucho”;
  • badania autentyczności zapisów dźwiękowych. Już na etapie prac odsłuchowych konieczne jest wychwytywanie wszelkich „anomalii” technicznych towarzyszących odsłuchiwanym treściom rozmów. Niejednokrotnie braki ciągłości zapisu, jak i inne wady techniczne nagrania przekładają się bezpośrednio na niemożność prawidłowego odsłuchania określonych wypowiedzi. Ekspert musi więc być w stanie wskazać miejsce wystąpienia danej „usterki” w nagraniu, a także opisać jej charakter oraz wpływ na stan prowadzonych prac odsłuchowych. Tak więc prawidłowo i rzetelnie prowadzone prace odsłuchowe należy wspierać analizą spektralną (sonograficzną) opracowywanego materiału dźwiękowego w celu wyodrębnienia i właściwego opisania zjawisk, które potencjalnie utrudniają, bądź uniemożliwiają odsłuch konkretnych wypowiedzi.

* * *

Jak widać z powyższego, stenogramy tworzone zgodnie z zasadami praktyki fonoskopijnej są wynikiem bodaj najbardziej pracochłonnej i najmocniej angażującej czynności badawczej. I mimo postępu technicznego, realizacja prac odsłuchowych w największym stopniu zależy od predyspozycji fizjologicznych, percepcyjnych i psychicznych eksperta. Fonoskopijna praktyka odsłuchowa determinuje więc podstawowe cechy psychofizyczne eksperta, do których należą:

  • zdolność do długotrwałej koncentracji na szczegółach odsłuchiwanych wypowiedzi;
  • cierpliwość (w bardzo wielu przypadkach konieczne jest wielokrotne odsłuchiwanie krótkich i często silnie zakłóconych lub zniekształconych fragmentów nagrania);
  • samodyscyplina (w celu utrzymania właściwej wydajności i jakości swojej pracy, ekspert musi stosować się ściśle do ustalonego dobowego cyklu pracy);
  • odporność na stres (w przypadku odsłuchiwania nagrań niskiej jakości, ekspert narażony jest na popełnianie błędów odsłuchowych i wynikającą stąd odpowiedzialność, często też nie jest w stanie dotrzymać wcześniej ustalonego terminu realizacji prac odsłuchowych bez narażenia na szwank jakości tworzonego stenogramu);
  • wysoka wrażliwość etyczna pozwalająca na „zrozumienie” sytuacji uczestników odsłuchiwanej rozmowy, co przełoży się na dochowanie najwyższych standardów w zakresie jakości i rzetelności wykonywanych stenogramów;
  • doświadczenie życiowe, bez którego nie jest możliwa właściwa „percepcja” odsłuchiwanych treści i zdarzeń, których uczestnikami są „prawdziwi” ludzie przeżywający rzeczywiste emocje;
  • zdolność do utrzymywania dystansu w stosunku do niejednokrotnie dramatycznych zdarzeń, których mimowolnym uczestnikiem staje się prowadzący odsłuch ekspert;
  • gotowość do samorozwoju i samokształcenia.

Spisywanie treści rozmów z nagrań to nie bułka z masłem

Ponadto w swojej codziennej praktyce, prowadzący prace odsłuchowe ekspert boryka się z następującymi trudnościami:

  • odsłuch mowy silnie zakłóconej (towarzyszący rozmowie hałas uliczny, dźwięki audycji radiowej/telewizyjnej, krzątanina osób trzecich, itp.);
  • odsłuch mowy silnie zniekształconej. Do  typowych źródeł zniekształceń mowy należą:
    • powstający w pomieszczeniach pogłos;
    • zastosowanie wysoko stratnej kompresji danych dźwiękowych podczas rejestracji nagrania;
    •  użyciesprzętu rejestrującego o niskiej jakości technicznej;
    • niewłaściwie przeprowadzona „korekcja” jakości dźwięku w nagraniu;
    • silne tłumienie rejestrowanego dźwięku w wyniku kamuflażu urządzenia rejestrującego, itp. );
  • zniekształcenia i zaburzenia procesu mówienia (tzw. niestaranna artykulacja) spowodowana stanem psychofizycznym mówców (wady wymowy, intoksykacje substancjami psychoaktywnymi, wpływ wyjątkowo silnych emocji na mowę, itp.);
  • wypowiedzi równoczesne uczestników rozmowy;
  • konieczność żmudnego i niekiedy wielokrotnego weryfikowania wyników wcześniejszych sesji odsłuchowych, zanim stenogram w ostatecznej wersji zostanie przekazany zleceniodawcy.  Często to dopiero podczas późniejszych sesji odsłuchowych ujawniają się poważne błędy odsłuchowe, których ekspert nie był w stanie uniknąć na wstępnym etapie prac odsłuchowych. Weryfikacja sporządzonego stenogramu jest szczególnie istotna w przypadku pracy z nagraniami o niskiej jakości zarejestrowanej mowy;
  • niekiedy dramatycznie niska wydajność pracy eksperta podczas badań odsłuchowych. Zdarza się, iż w ciągu cztero-sześciogodzinnej sesji odsłuchowej z nagraniem niskiej jakości, ekspert jest w stanie odsłuchać zaledwie trzydzieści sekund mowy ciągłej. Co gorsza, tak mozolnie uzyskany materiał stenograficzny ujawnia wiele błędów odsłuchowych, które mogą być wychwycone dopiero podczas kolejnych weryfikacyjnych sesji odsłuchowych;
  • znużenie zarówno psychiczne, jak i fizyczne wywołane nadmierną ekspozycją eksperta na bodźce słuchowe o określonym charakterze (zjawisko to ma miejsce podczas odsłuchiwania trudnych nagrań o długim czasie trwania);

Cisza! Tu się odsłuchuje

Prace odsłuchowe, których efektem są stenogramy  wykonane w standardzie fonoskopijnym,  przeprowadza się w całkowitej ciszy z użyciem najwyższej klasy sprzętu odtwarzającego. W skład aparatury odsłuchowej wchodzą:

  • wysokiej klasy słuchawki;
  • procesor dźwięku pozwalający na prowadzenie korekcji odsłuchiwanej mowy (zob. opis tutaj);
  • wysokiej klasy wzmacniacz słuchawkowy (najlepiej lampowy);
  • i zazwyczaj sprzęt komputerowy z profesjonalnym przetwornikiem cyfrowo-analogowym.

Reasumując, to czynność spisywania treści wypowiedzi zawiera w sobie elementy pozostałych analiz fonoskopijnych. „Ucho” eksperta jest zaś podstawowym narzędziem jego pracy. Im większe umiejętności w zakresie odsłuchiwania wypowiedzi silnie zakłóconych oraz zniekształconych, tym wyższa klasa eksperta.


Więcej informacji na temat fonoskopii znajdą Państwo tutaj, lub w serwisie FAQ.